Армения мен Әзербайжан: күтпеген бейбіт саммит Трампқа не береді?

Ардақ Құлтай, журналист

Армения премьер-министрі Никол Пашинян мен Әзербайжан президенті Ильхам Әлиев Вашингтонда кездесіп, ұзақ жылдарға созылған Таулы Қарабақ қақтығысын шешкендей болды. АҚШ президенті Дональд Трамп делдалдық рөлін атқарып, Оңтүстік Кавказдағы бейбіт процесіне күтпеген жерден араласып отыр. Бұл кездесу екі елдің екіжақты келіссөздерінің нәтижесін нығайтуы мүмкін, бірақ сарапшылар Трамптың асығыс әрекеттері нәзік прогресті бұзуы мүмкін деп қорқады.

Келісім не туралы?

Армения премьер-министрі Никол Пашинян мен Әзербайжан президенті Ильхам Әлиев қол қойған декларацияда алдын ала келісілген бейбітшілік келісімін қол қоюға және ратификациялауға ілгерілету қажеттігі айтылған.

2020-жылдың қарашасында Әзербайжан әскері Таулы Қарабақтағы армян күштерін талқандап, 1990-жылдардың бірінші жартысында армяндар басып алған Әзербайжан аудандарын өз бақылауына алған соң, Пашинян мен Әлиев Ресей президенті Путиннің қатысуымен Мәскеуде атысты тоқтату туралы келісімге қол қойған еді.

Енді олар бейбітшілік декларациясына Вашингтонда қол қойып отыр, ал Мәскеу бұл ретте бейбіт реттеу процесінен шеттетілген. Декларацияда, сонымен қатар, Армения мен Әзербайжанның ЕҚЫҰ Бас хатшысына Қарабақ қақтығысын реттеумен айналысуға тиіс болған Минск тобын тарату туралы өтінішпен жүгінетіні жазылған. Топтың тең төрағалары Ресей, Франция және АҚШ болған.

Таулы Қарабақ қақтығысының тарихы

Таулы Қарабақ қақтығысы – посткеңестік кеңістіктегі ең ұзақ және қанды этникалық жанжалдардың бірі. Кеңес Одағы кезінде шекаралар еркін сызылған, ал XIX ғасырдағы ұлттық мемлекет идеясы аймақтағы аралас қоныстануды ескермеді. 1980-жылдардың ортасында КСРО-ның ыдырауы айқын болғанда, Әзербайжан құрамындағы Таулы Қарабақ автономиялық облысында негізінен армяндар (шамамен 120–150 мың адам) тұрды. Олар Әзербайжаннан шығып, Арменияға қосылғысы келді, бұл Әзербайжан тарабынан күш қолдануға ұласты.

Әзербайжан билігі орыс сарбаздарының қатысуымен қатаң полиция операцияларын жүргізді. Қарабақтың армян халқы қаруланып, өзін-өзі қорғау отрядтарын құрды, ал Баку бұны заңсыз қарулы құрылымдар деп санады. Бұл 1994 жылы толық ауқымды соғысқа әкелді, ол Арменияның жеңісімен аяқталды. Армян күштері Таулы Қарабақты ғана емес, Әзербайжанның жеті ауданын да басып алды, нәтижесінде 500-750 мың әзербайжандық босқынға айналды.

Халықаралық қауымдастық (Ресей, АҚШ, Франция) 30 жыл бойы делдалдық жасады, бірақ ымыра болмады. 2020 жылы жаңа соғыста Әзербайжан басып алынған аудандардың бір бөлігін қайтарды, ал 2023 жылы бүкіл Таулы Қарабақты бақылауына алды. Армян халқы Арменияға қашып, мәжбүрлі қоныс аударушыларға айналды. Қазір Армения Қарабақты Әзербайжан аумағы деп танып, аумақтық тұтастықты мойындауға дайын, бірақ Әзербайжан алдын ала шарттар қояды.

Трамптың күтпеген араласуы және бейбіт процестің қазіргі жағдайы

Трамптың Оңтүстік Кавказға қызығушылығы тосынсый болды. Трамптың бірінші мерзімінде бұл аймақ оны қызықтырмаған еді, ал екіншісінде де ешқандай белгі болмаған. Дегенмен, екі фактор тоғысты: Трамптың өзін бейбітсүйгіш лидер ретінде көрсету әуестігі және Армения мен Әзербайжанның дипломатиялық күш-жігері.

Трамп соғысты экономиканың жауы деп санайды және Нобель сыйлығына құмар. Ол бірінші мерзімінде беделді тұлғаларды командасына жинап, мақтанған. Трамптың соғысқа қарсы көзқарасы Вьетнам соғысынан жалтаруымен байланысты болуы мүмкін. Дегенмен, екінші мерзімінде Украина, Газа және Йемен қақтығыстары тоқтамады, тіпті жаңа бомбалаулар басталды.

Бейбіт процесінің серпіні Трампқа байланысты емес, керісінше, Баку мен Ереванның Ресейден алшақтауына негізделген. Армения бұрыннан осы бағытта жүрсе, Әзербайжан өткен жылдың соңына дейін Мәскеумен жақсы қарым-қатынаста болды. Бірақ Екатеринбургтегі әзербайжандықтардың өлімі және Армениядағы оппозицияны қамау Ресейге деген сенімсіздікті күшейтті. Ресей екі елді "кіші әріптес" деп санайды, ал олар аймақтық держава мәртебесін қалайды.

Ресейдің күші жетпегендіктен, күш вакуумы пайда болды, оны ЕО және АҚШ толтырмақ болды. Ақыры екі ел екіжақты диалогқа көшті. Шілдедегі Әбу-Даби кездесуі – серпіліс: Әлиев пен Пашинян делдалсыз сөйлесті, ұстанымдарын ашық айтты. Бұл бір-біріне сенім туғызды, бірақ жаулық бірден жойылмайды.

Қазір бейбіт келісім мәтіні көктемде келісілген, бірақ келіспеушіліктер бар. Әзербайжан Армения Конституциясын өзгертуді талап етеді, бұл референдумды қажет етеді және 2026 жылға дейін процесті ұзартуы мүмкін. Тағы бір мәселе – Нахчыванға апаратын "дәліз": Әзербайжан тоқтаусыз жол қалайды, Армения аумақтық тұтастықты қорғап, үшінші тараптың тексеруін ұсынады. Вашингтонда АҚШ бұл жолды "Трамп халықаралық бейбітшілік және өркендеу бағыты" деп атап, инфрақұрылымды өзі дамытуы мүмкін.

Реакция қандай болды?

Трамптың араласуы прогресті тоқтатуы мүмкін. Екі ел егжей-тегжейлі мәселелерді талқылап, сенім білдіре бастаған, бірақ Трамп әкімшілігінің білімі мен шыдамдылығы жоқ – олар тез табысқа жетуді қалайды. АҚШ-тың мүддесі – Иран мен Ресейді ығыстыру, бұл Тегеран мен Мәскеудің қатаң жауабын тудыруы мүмкін.

Егер келісім жасалса, екі ел Ресейдің Украина соғысынан кейін күшейіп, өздеріне шабуыл жасауынан қорқады.

Ресей бейбіт келіссөздерді қолдайтынын айтады, бірақ Батысты сынап отыр. Көптеген елдердің бұл оқиғаға реакциясы дереу болды, бірақ Мәскеуде ол кезде түн ортасы болғандықтан, тек сенбі күні күннің екінші жартысында ғана пікір білдірілді.

Мәскеуде түн ортасы болғандықтан көп сағаттар өткеннен соң ғана—сенбі күні күндіз—ресми түрде пікір білдірілді. Ресей Сыртқы істер министрлігінің ресми өкілі Мария Захарова былай деп мәлімдеді:

«Біз аймақтық қауіпсіздік үшін аса маңызды осы мақсатқа қол жеткізуге бағытталған барлық күш-жігерді бірізді түрде қолдаймыз. Осыған байланысты АҚШ-тың ара ағайындық етуімен Вашингтонда өткен Оңтүстік Кавказ республикалары лидерлерінің кездесуі оң бағалауға лайық. Бұл қадам бейбіт күн тәртібін ілгерілетуге сеп болады деп үміттенеміз. Оңтүстік Кавказдағы мәселелерді шешудің ең оңтайлы жолы — бұл аймақ елдерінің өздері, сондай-ақ олардың тікелей көршілері — Ресей, Иран және Түркияның қолдауымен әзірлеген шешімдерді іздеу және жүзеге асыру. Аймақтан тыс ойыншылардың араласуы бейбіт күн тәртібін нығайтуға қызмет етіп, қосымша қиындықтар мен бөліну шептерін тудырмауы тиіс», — деді Захарова.

Қорыта айтсақ, Вашингтондағы күтпеген саммит Оңтүстік Кавказдағы ұзаққа созылған дауды жаңа қырынан ашуы мүмкін. Бірақ бейбітшілік декларациясының тағдыры әлі де нәзік тепе-теңдікте тұр: ішкі саяси шектеулер, аймақтық бәсекелестік пен сыртқы ойыншылардың мүдделері кез келген сәтте келіссөздер жолын бұза алады. Баку мен Ереван үшін бұл – тарихи мүмкіндік, ал оны пайдалану немесе құр сөз күйінде қалдыру өздерінің саяси еркіне байланысты. Дипломатияда да, соғыста да уақыт шешуші рөл атқарады, ал дәл қазір бейбітшілік үшін уақыт тартып тұр.