Путиннің мойындауы: Ақтаудағы әуе апаты және Ресейдің жауапкершілігі

2024 жылдың 25 желтоқсанында Ақтау маңында Azerbaijan Airlines компаниясына тиесілі Embraer E190 ұшағы апатқа ұшырап, 38 адам қаза тапты. Бұл — ТМД кеңістігіндегі ең резонансты әуе апаттардың бірі ғана емес, сонымен қатар Ресей, Әзербайжан және Қазақстан арасындағы күрделі дипломатиялық дағдарысқа ұласқан оқиға болды.

Бір жылға созылған үнсіздік

Апаттан кейін алғашқы айларда Мәскеу өз кінәсін мойындаған жоқ. Ресейлік тарап апаттың себебі ретінде «құс ұшып келіп қозғалтқышқа соғылған болуы мүмкін» деген нұсқаны алға тартса, «Росавиация» жүйесінде «дрондарға қарсы қорғаныс жоспары» болғанын ғана мойындады.

Алайда бірқатар халықаралық және азербайжандық БАҚ — соның ішінде Euronews — ұшақ Ресейдің «Панцирь-С» әуе қорғаныс жүйесімен атылған зымыранның сынықтарынан зақымданғанын хабарлады.

Путиннің алғашқы ашық мойындауы

2025 жылғы 9 қазанда Душанбе қаласында өткен кездесу барысында Ресей президенті Владимир Путин алғаш рет ресми түрде Ресей ӘӘҚ жүйесінің кінәсін мойындады.

Оның айтуынша, сол түні Ресей әуе кеңістігіне үш украиналық дрон кірген, соларға жауап ретінде ӘӘК жүйесі іске қосылған. Бірақ техникалық ақау салдарынан екі зымыран мақсатқа дәл тимей, ұшақтың маңында жарылған.

«Ұшаққа тікелей соққы жасалған жоқ. Пилот оны құстар соқты деп ойлап, мәліметті диспетчерлерге жеткізген. Барлығы қара жәшіктерде тіркелген», — деді Путин.

Путин сонымен қатар жолаушыларға өтемақы төленетінін және кінәлілердің жауапқа тартылатынын айтты. Бұл мәлімдеме Ресейдің осы апат бойынша алғаш рет жауапкершілікті ресми түрде мойындауы болды.

Әзербайжан мен Қазақстанның реакциясы

Әзербайжан президенті Илхам Әлиев Путинге жеке бақылау орнатқаны үшін алғыс білдірді, бірақ бұған дейін ол қаза тапқан азаматтар үшін жауапкершілік Ресей өкілдерінің мойнында деп мәлімдеген еді.

Қазақстан билігі оқиға болған сәттен бастап үкіметтік комиссия құрды, ал МЧС және медициналық қызметтер Актауға шұғыл түрде көмек жіберді. ҚР президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Әлиевке көз жұмғандар үшін көңіл айтты, ал кейінірек Путинмен телефон арқылы сөйлесіп, ресейлік тергеу мен өтемақы мәселесін талқылады.

Ақпараттық дағдарыс пен қоғам реакциясы

Қазақ ақпарат құралдарының арасында да ақпараттың ашықтығына күмән туды. 4 қаңтарда басылымдар Көлік министрлігі өкілдері қазақстандық және ресейлік БАҚ-қа екі түрлі мәлімет бергенін жазды. Қоғамда «неге Мәскеу үнсіз?» және «неге Қазақстан өз азаматтарын қорғап сөйлей алмай отыр?» деген сұрақтар көтерілді.

Халықаралық тергеу

Бразилияның авиациялық апаттарды зерттеу орталығы — CENIPA — қара жәшіктерді зерттеп, нәтижесін 2025 жылдың басында Қазақстанға жолдады.

Қазақстан тергеушілері бұл деректерді Астанада талдауды бастады. 6 наурыздағы ресми мәліметке сәйкес, апат туралы қорытынды есеп 2025 жылдың соңына дейін жарияланады.

Геосаяси трагедия

Бұл апат — тек авиациялық емес, геосаяси трагедия. Ресей алғаш рет өз әуе қорғанысы жүйесі жүйесінің бейбіт әуе кеңістігіндегі әрекетіне жауап беруге мәжбүр болды.

Әзербайжан — Ресейдің одақтасы әрі Украинамен қарым-қатынасы бар мемлекет. Сондықтан Мәскеудің мойындауы Мәскеу–Баку байланыстарының жаңа тепе-теңдігін қалыптастырып отыр.

Қазақстан үшін бұл оқиға бейтараптық пен адам өмірін қорғау арасындағы қиын таңдау болды. Бір жағынан — Ресеймен экономикалық тәуелділік, екінші жағынан — қазақстандық азаматтардың өлімі.

Осылайша Путиннің 2025 жылғы мәлімдемесі Ақтаудағы әуе апатының саяси салмағын өзгертті. Бір жылдық үнсіздіктен кейін Ресей ақыры жауапкершілікті мойындады, бірақ нақты заңдық және моральдық жауап қалай болатыны — әлі белгісіз. Тергеу аяқталған соң ғана біз бұл оқиғаның қай ел үшін шын сабақ болғанын көретін боламыз.

Журналист Ардақ Құлтай