Иранда хиджаб міндетті емес пе? Бір шенеуніктің мәлімдемесі не білдіреді және неге әлемдік БАҚ үнсіз қалды

Кейінгі күндері ирандық әлеуметтік желілер мен Telegram-дағы арналар «Иранда хиджаб кию енді міндетті емес» деген жаңалықпен дүрлікті. Дегенмен бұл ақпаратты ешбір әлемдік БАҚ, соның ішінде Reuters, AP немесе Al Jazeera сияқты жетекші агенттіктер растаған жоқ. Неліктен? Бұл сұраққа жауап беру үшін, алдымен бұл мәлімдеменің авторы кім екенін және ол қай деңгейдегі билік өкілі екенін түсіну маңызды.

Бахонер кім және не айтты?

Бұл сөз Иран саясатындағы тәжірибелі шенеунік — Мұхаммедреза Бахонердің аузынан шыққан. Ол — бұрынғы парламент вице-спикері және қазіргі таңда Иранның Мемлекет мүддесін айқындау кеңесінің (Expediency Discernment Council) мүшесі. Бұл кеңес Иран саяси құрылымындағы ықпалды институттардың бірі болып саналады.

Бахонер баспасөз мәслихатында былай деген:
«Қазіргі таңда жүйенің ортақ шешімі — хиджаб туралы заң бар, бірақ оны міндетті түрде орындау талап етілмейді».

Бір қарағанда, бұл — заң күшінде болғанымен, оны бұзғаны үшін жаза қолданылмайтынын білдіретін саяси сигнал. Алайда, Иран билік жүйесі күрделі, көп қабатты және діни иерархияға бағынғандықтан, бұл сөзді тікелей «заң өзгерді» деп қабылдау қате болар еді.

Иран билік жүйесін түсінбей, Бахонердің мәлімдемесін түсіну мүмкін емес

Иран — теократиялық мемлекет, яғни дін мен саясаттың біріккен жүйесі. Елде президент, парламент және сот билігі болғанымен, олардың барлығы Жоғары жетекші — аятолла Әли Хаменеиге бағынады. Ол – мемлекеттің жоғарғы діни әрі саяси басшысы, және әскер, барлау, сот пен мемлекеттік БАҚ-тың барлығы оның бақылауында.

Төменде билік иерархиясы қысқаша:
• Жоғары жетекші (аятолла Әли Хаменеи) — шешуші тұлға.
• Сақшылар кеңесі — заңдардың шариғатқа сәйкестігін қадағалайды, сайлауға кім қатысатынын бекітеді.
• Парламент (Мәжіліс) — заң шығарады, бірақ Сақшылар кеңесі бекітпесе, заң күшіне енбейді.
• Мемлекет мүддесін айқындау кеңесі — парламент пен сақшылар кеңесі арасындағы дауды шешеді, сондай-ақ стратегиялық кеңесші рөлін атқарады.
• Президент — атқарушы билікті басқарады, бірақ Хаменеи шешімдеріне бағынышты.

Міне, Бахонер мүше болып отырған кеңес – осы тізбектегі төртінші деңгейдегі, яғни президенттен жоғары, бірақ Хаменеиден төмен тұрған орган. Демек, оның сөзі жеке бастамадан гөрі, билік ішіндегі белгілі бір бағыттың көрінісі болуы мүмкін.

«Хиджаб міндетті емес» — шынайы өзгеріс пе, әлде саяси сынақ па?

Бахонердің мәлімдемесінен кейін көптеген бақылаушылар бұл сөзді «жүйенің қоғамдағы наразылықты бәсеңдету әрекеті» деп бағалады. Өйткені 2022 жылы Махса Аминидің өлімінен кейін басталған әйелдер наразылығы әлі толық тоқтаған жоқ. Сол оқиғадан кейін хиджаб тақпаған әйелдерге айыппұл мен тыйым салу шаралары қоғамдық қарсылық тудырған.

Сондықтан билік «заң бар, бірақ оны орындау міндетті емес» деп жариялап, қысымды уақытша бәсеңдеткісі келуі мүмкін. Бұл — заңды ресми түрде жоймай, бірақ оның орындалуын тоқтату арқылы саяси ымыраға келу амалы.

Неге әлемдік БАҚ үнсіз қалды?

Себебі Бахонердің сөзі ресми мемлекеттік шешім емес, жеке шенеуніктің пікірі ғана. Мұндай мәлімдемелер Иранда жиі «сынақ риторикасы» ретінде қолданылады — билік қоғамның реакциясын байқап, кейін барып ресми ұстанымын анықтайды.

Егер Жоғары жетекші немесе Сақшылар кеңесі осы бағытты қолдаса, онда хиджаб міндеттілігін шектеу нақты саяси шешімге айналар еді. Бірақ әзірге ондай растау жоқ.

Ішкі реакция: Kayhan газетінің сыны

Иранның рухани жетекшісіне жақын Kayhan газеті Бахонердің мәлімдемесін дереу сынады. Басылым оның сөзі «исламдық нормалардың міндеттілігін күмәнға қалдырады және биліктің моральдық беделіне нұқсан келтіреді» деп жазды.

Бұл — Иранда Бахонердің пікірі билікке жақпай отырғанының белгісі. Kayhan үкіметшіл газеті болғандықтан, оның реакциясы көбіне рухани жетекшінің позициясын бейнелейді.

Бахонердің «хиджаб міндетті емес» деген сөзі Ирандағы ресми саясаттың өзгергенін білдірмейді. Бұл — жүйенің ішкі бағыттарын сынап көру және қоғамның көңіл-күйін өлшеу қадамы.

Ресми деңгейде хиджаб заңда әлі бар. Бірақ оны орындау талабы — уақытша жұмсартылған. Бұл — Иран билігінің әлеуметтік қысымды азайту мақсатындағы тактикалық шешімі болуы мүмкін.

Алайда Kayhan сияқты ықпалды басылымдардың сыны көрсеткендей, дін мен мемлекеттің тығыз байланысқан жүйесінде мұндай либералдық риторика әзірге шынайы өзгеріске әкелуі екіталай.

Хиджаб Иран қоғамындағы билік пен дін арасындағы күрестің символына айналған шақта, елдің өзі — осы «міндетті, бірақ міндетті емес» парадокстың айқын көрінісі болып отыр.

Журналист Ардақ Құлтай